Di tích Đồn Đông Khê gắn với Chiến thắng Đông Khê, thắng lợi mở màn cho Chiến dịch Biên giới năm 1950, trận đánh công kiên đầu tiên giành thắng lợi, trận đánh vận động mang cấp chiến dịch đầu tiên của Quân đội Nhân dân Việt Nam. Chiến thắng Đông Khê tạo đà cho Chiến dịch Biên giới năm 1950 toàn thắng. Đây là bước ngoặt lịch sử quan trọng góp phần đưa cuộc kháng chiến chống Thực dân Pháp của dân tộc ta đến đỉnh cao Chiến thắng Điện Biên Phủ lừng lẫy năm châu chấn động địa cầu. Nhân dịp kỷ niệm 73 năm chiến thắng Đông Khê, Chiến dịch Biên giới năm 1950 (18/9/1950 – 18/9/2023), điểm lại sự kiện lịch sử và một số nội dung công tác tu bổ, tôn tạo, phát huy giá trị di tích lịch sử Cứ điểm Đông Khê.
Du khách tham quan Nhà trưng bày cụm di tích Cứ điểm Đông Khê
Trong thời kỳ Thực dân Pháp chiếm đóng Cao Bằng, Cứ điểm Đồn Đông Khê được Thực dân Pháp xây dựng thuộc thị trấn Đông Khê, huyện Thạch An, cách pháo đài thị xã Cao Bằng về phía Đông khoảng 40km và cách Thất Khê (Lạng Sơn) khoảng 20km; Đồn được xây dựng trên một quả đồi có diện tích khoảng 4 ha, có địa thế thuận lợi cả về giao thông lẫn quân sự. Đồn nằm sát ngay quốc lộ 4A, trung tâm thị trấn Đông Khê. Từ đây, có thể tỏa đi các hướng: xuống Lạng Sơn, lên Cao Bằng, sang huyện Phục Hòa qua cửa khẩu Tà Lùng rồi sang Trung Quốc; do vậy việc kiểm soát vị trí chiến lược này sẽ cắt đứt toàn bộ mối liên hệ giữa cuộc kháng chiến của dân tộc ta với nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa và các nước Xã hội Chủ nghĩa, nhằm tạo thế bao vây, cô lập, tiến tới tiêu diệt hoàn toàn đầu não kháng chiến của Việt Minh tại Chiến khu Việt Bắc, vì vậy Thực dân Pháp đã cho xây dựng dọc tuyến quốc lộ 4A một loạt hệ thống đồn bốt hình thành liên khu biên giới Đông Bắc và cứ điểm hạt nhân là cứ điểm Đông Khê.
Thực dân Pháp cho xây dựng Đồn rất kiên cố, có hầm hào công sự, lô cốt, xung quanh khu trung tâm trên những mỏm đồi xây dựng các cứ điểm phòng thủ vòng ngoài như Phja Khóa, Pò Đình, Yên Ngựa, Cạm Phầy… tạo thành hệ thống cứ điểm liên hoàn vững chắc chi viện hỗ trợ nhau. Nối trung tâm với các cứ điểm, sân bay là hệ thống giao thông hào có nắp che. Xung quanh từng cứ điểm có hệ thống hàng rào dây thép gai, có chôn xen kẽ các bãi mìn để chống bộ binh.
Thực hiện phương châm tác chiến “đánh điểm diệt viện” đã được Đảng ủy mặt trận và Bộ chỉ huy chiến dịch thông qua và được Chủ tịch Hồ Chí Minh chuẩn y. Ngày 16/9/1950 Bộ chỉ huy chiến dịch Biên giới ra lệnh nổ súng tấn công cứ điểm Đông Khê, mở màn cho chiến dịch Biên giới 1950. Sau loạt súng mở màn, bộ đội ta tấn công từ các hướng. Từ hướng Đông Bắc, Trung đoàn 174 tổ chức mở cuộc tiến công các vị trí tiền tiêu ở ngoại vi. 9 giờ sáng ngày 16/9 quân ta chiếm được đồn Yên Ngựa, 10 giờ 30 phút chiếm đồn Phia Khóa nằm ở phía Đông Đồn to. Hướng Tây Nam, Trung đoàn 209 triển khai trận địa chậm nên đến 18 giờ ngày 16/9 mới nổ súng, đến 21 giờ chiếm được đồn Pò Đình và tiếp tục tấn công đồn Pò Hẩu.
Ngày 17/9/1950, ta tiếp tục tấn công. 4 giờ sáng, Trung đoàn 174 chiếm đồn Cạm Phầy, Trung đoàn 209 chiếm nha Phủ Thiện. Trưa ngày 17/9 ta bắn rơi một máy bay Kingcobra trong đợt vãi đạn yểm trợ cho pháo đài Đông Khê (đồn to). Cuối chiều ngày 17/9/1950, trước sự chống trả quyết liệt của địch cuộc tấn công tạm dừng. 18 giờ 30 phút ngày 17/9/1950, chỉ huy trưởng mặt trận Đông Khê Hoàng Văn Thái hạ lệnh tổng tấn công vào hướng Đông về phía đồn to; chiếm Đồn nhà thương (đồn hướng Bắc). Trận chiến đấu kéo dài suốt đêm và xuất hiện nhiều tấm gương chiến đấu hy sinh dũng cảm. Tiểu đội trưởng La Văn Cầu, ôm bộc phá lao lên, bị thương nhờ đồng đội chặt đứt cánh tay bị thương tiếp tục ôm bộc phá xông lên tiêu diệt đồn địch. Đồng chí Lý Viết Mưu bị thương vẫn dũng cảm ôm bộc phá, phá tan lô cốt của địch và anh dũng hy sinh. Đại đội trưởng Trần Cừ lấy thân mình lấp lỗ châu mai. Chị dân công Đinh Thị Dậu, nhiều lần vượt qua bom đạn tiếp tế đạn cho bộ đội và dùng thắt lưng cõng thương binh vượt qua lửa đạn về hậu cứ cứu chữa. Chị Triệu Thị Soi dũng cảm vượt qua những dốc đá treo leo, đi lại như con thoi tiếp đạn cho trận địa pháo. Cô Đinh Thị Bỏng dẫn 38 chị em dân công huyện Thạch An suốt ngày đêm tải đạn, tải thương phục vụ trận đánh…
Đến 4 giờ 30 phút sáng ngày 18/9, quân ta thọc sâu chiếm Sở chỉ huy, buộc số địch còn lại xin hàng, bắt Đại úy A-Li-Úc, Chỉ huy trưởng cứ điểm Đông Khê và sĩ quan tham mưu. Đến 10 giờ ngày 18/9/1950, sau những trận chiến đấu, anh dũng, quả cảm, quyết liệt cứ điểm Đông Khê bị tiêu diệt, bộ đội ta hoàn toàn làm chủ phố Đông Khê.
Trận đánh cứ điểm Đông Khê là trận đánh đầu tiên tiêu biểu của Quân đội nhân dân Việt Nam áp dụng thành công chiến thuật công kiên cấp trung đoàn, có sự hiệp đồng giữa các binh chủng, tập trung tiêu diệt một cứ điểm lớn của Pháp bố trí phòng ngự trong công sự kiên cố, hỏa lực mạnh, quân số đông ở địa hình vùng núi hiểm trở. Trận đánh giành thắng lợi đã chặt đứt một mắt xích quan trọng trong hệ thống phòng thủ của địch trên đường số 4. Phá vỡ sự liên kết giữa phân khu Cao Bằng và phân khu Thất Khê của địch.
Sau những trận quyết chiến và tác động của các yếu tố tự nhiên, ngoại cảnh, qua thời gian các công trình do Thực dân Pháp xây dựng tại cứ điểm Đông Khê không còn nguyên vẹn, xuống cấp. Từ năm 2000, để tái hiện lại những chiến tích sự kiện lịch sử của trận đánh trong Chiến dịch Biên giới 1950, cũng như phục vụ công tác bảo tồn phát huy giá trị di tích, một số hạng mục đã được tu bổ, tôn tạo, phục dựng như: Lô cốt tháp canh, lô cốt số 1, lô cốt số 2, nhà trại lính, hệ thống hầm ngầm, hàng rào dây thép gai; khuôn viên, đường đi dạo; cổng và đường lên di tích, biển di tích.
Công tác hướng dẫn thuyết minh phát huy giá trị di tích ngoài trời Cứ điểm Đông Khê
Năm 2019, căn cứ Quyết định số 450/QĐ-UBND về việc thành lập Ban Quản lý các di tích Quốc gia đặc biệt tỉnh Cao Bằng trên cơ sở sáp nhập Khu di tích Pác Bó, Khu di tích rừng Trần Hưng Đạo và Khu di tích Địa điểm chiến thắng Biên giới năm 1950. Cụm di tích cứ điểm Đông Khê thuộc Khu di tích Địa điểm Chiến thắng Biên giới năm 1950 được giao về Ban Quản lý các di tích Quốc gia đặc biệt tỉnh Cao Bằng bảo tồn, bảo vệ và phát huy. Công tác bảo vệ và phát huy giá trị di tích luôn được chú trọng, số lượng du khách đến tham quan, học tập, tìm hiểu tại di tích tăng qua các năm, số lượng du khách đến tham quan năm 2022 là 3.263 lượt khách (trong đó có 795 lượt khách Quốc tế). Tính đến giữa tháng 8/2023, số lượng khách đến tham quan, học tập, tìm hiểu tại di tích là 4.192 lượt khách (trong đó có 614 lượt khách Quốc tế). Đây là những tín hiệu đáng mừng trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị di tích cũng như công tác quảng bá, tuyên truyền di tích đến với công chúng sau đại dịch COVID 19.
Nhằm bảo tồn và phát huy có hiệu quả giá trị tại Cụm di tích cứ điểm Đông Khê, tháng 6/2023, Ban quản lý các di tích Quốc gia đặc biệt tỉnh Cao Bằng tiếp tục tôn tạo mở lối tham quan di tích ụ súng, hầm ngầm phía Nam Đồn Đông Khê và giao thông hào công sự nối liền ụ súng với hầm ngầm.
Cụm di tích cứ điểm Đông Khê hiện nay với cảnh quan khuôn viên nhà trưng bày, trại lính, các điểm di tích hầm ngầm, ụ súng, nghĩa trang,... đã và đang được BQL, các cấp, các ngành của tỉnh, địa phương quan tâm bảo vệ, bảo tồn, tôn tạo và phát huy. Di tích cứ điểm Đông Khê là địa chỉ đỏ góp phần giáo dục truyền thống cách mạng, tinh thần yêu nước cho thế hệ trẻ, lòng tự hào dân tộc về vùng đất hào hùng gắn với những chiến công của Quân dân ta trong cuộc kháng chiến chống Pháp cũng như đáp ứng nhu cầu tham quan, tìm hiểu lịch sử của du khách tại di tích./.
Vi Thị Hồng Thoa
BQL các di tích Quốc gia đặc biệt tỉnh Cao Bằng